کاردرمان برای ام اس باید تجربه کافی در زمینه مراحل ، انواع تمرینات مخصوص هر مرحله و مدیریت خستگی حین انجام تمرینات را داشته باشد.
ارگوتراپیست رضا مقتدائی
کاردرمانی برای ام اس: بازیابی استقلال و بهبود کیفیت زندگی در مواجهه با چالشها
بیماری ام اس (Multiple Sclerosis) یک بیماری مزمن و اغلب پیشرونده سیستم عصبی مرکزی است که با آسیب به غلاف میلین (عایق رشته‌های عصبی) مشخص میشود. این آسیب منجر به اختلال در انتقال سیگنالهای عصبی بین مغز، نخاع و سایر نقاط بدن میگردد. تنوع علائم ام اس بسیار گسترده است و میتواند شامل مشکلات حرکتی، تعادلی، حسی، بینایی، شناختی، خستگی مفرط و مشکلات مثانه و روده باشد. در این میان، **کاردرمانی (Occupational Therapy – OT)** به عنوان یکی از ارکان اساسی مدیریت ام اس، نقشی حیاتی در کمک به افراد برای غلبه بر این چالشها، حفظ حداکثر استقلال و دستیابی به کیفیت زندگی مطلوب ایفا میکند.
**فلسفه و هدف اصلی کاردرمانی در ام اس:**
کاردرمانی بر این اصل استوار است که “فعالیت” یا “اشتغال” (Occupation) اساس سلامت و بهزیستی انسان است. این فعالیتها شامل هر کاری است که فرد برای مراقبت از خود (لباس پوشیدن، حمام کردن، غذا خوردن)، انجام کارهای پربار (شغل، تحصیل، مراقبت از فرزندان)، و لذت بردن از زندگی (تفریحات، اجتماعی شدن) انجام میدهد. هدف نهایی کاردرمانی برای افراد مبتلا به اماس این است:
۱٫ **به حداکثر رساندن استقلال:** توانایی انجام فعالیتهای روزمره زندگی (Activities of Daily Living – ADLs) و فعالیتهای ابزاری زندگی روزمره (Instrumental Activities of Daily Living – IADLs) تا حد ممکن با کمترین کمک.
۲٫ **مدیریت علائم:** به ویژه خستگی، درد، مشکلات حرکتی و شناختی که بیشترین تأثیر را بر عملکرد روزمره دارند.
۳٫ **حفظ نقشها و هویت:** کمک به فرد برای ادامه ایفای نقشهای ارزشمندش (والد، همسر، کارمند، دوست و …) علیرغم چالشهای بیماری.
۴٫ **بهبود کیفیت زندگی:** افزایش رضایت از زندگی، اعتماد به نفس و احساس کنترل بر امور.
۵٫ **تطابق و اصلاح محیط:** ایجاد تغییرات در محیط خانه، محل کار و جامعه برای دسترسی‌پذیری و سهولت انجام فعالیتها.
۶٫ **پیشگیری از عوارض ثانویه:** مانند زخم های فشاری، کاهش دامنه حرکتی مفاصل یا افت عملکرد به دلیل عدم استفاده.
۷٫ **افزایش مشارکت معنادار:** توانایی شرکت در فعالیت‌هایی که برای فرد ارزش و معنا دارند.
**روند کاردرمانی در ام اس: یک رویکرد فرد محور و پویا**
فرآیند کاردرمانی با یک **ارزیابی جامع** آغاز میشود:
۱٫ **تاریخچه گیری:** درک عمیق سابقه پزشکی، علائم فعلی، سیر بیماری، داروها، و مهمتر از همه، سبک زندگی گذشته و فعلی فرد، ارزشها، علایق، نقشها و اهداف شخصی.
۲٫ **ارزیابی عملکردی:** مشاهده و تحلیل چگونگی انجام فعالیتهای روزمره (ADLs و IADLs) توسط فرد در محیط واقعی (معمولاً خانه). این شامل:
* مراقبتهای شخصی (لباس پوشیدن، نظافت، توالت رفتن، حمام کردن، غذا خوردن).
* کارهای منزل (پخت و پز، نظافت، خرید).
* مراقبت از فرزندان.
* مدیریت دارو و سلامت.
* حمل و نقل و رانندگی (در صورت امکان).
* مدیریت مالی.
* ارتباطات و استفاده از تکنولوژی.
* کار و تحصیل.
* تفریحات و فعالیتهای اجتماعی.
۳٫ **ارزیابی عوامل فردی:**
* **حرکتی:** قدرت عضلانی، تون عضلانی (اسپاستیسیتی یا ضعف)، دامنه حرکتی مفاصل، هماهنگی، تعادل (ایستا و پویا)، لرزش، راه رفتن (گیت)، تحمل فعالیت.
* **حسی:** اختلالات حسی (بیحسی، گزگز، درد)، حساسیت به گرما.
* **شناختی:** حافظه (کوتاه مدت و بلند مدت)، توجه و تمرکز، سرعت پردازش اطلاعات، عملکرد اجرایی (برنامه ریزی، سازماندهی، حل مسئله، تصمیم‌گیری)، بینایی-فضایی.
* **بینایی:** دوبینی، تاری دید، نیستاگموس، مشکلات تطابقی.
* **خستگی:** شدت، الگو و تأثیر خستگی بر عملکرد روزمره (اغلب با پرسشنامه های استاندارد مانند MFIS).
* **روانی-اجتماعی:** خلق و خو (افسردگی، اضطراب)، اعتماد به نفس، تصویر بدنی، انگیزه، حمایت اجتماعی.
۴٫ **ارزیابی محیط:** شناسایی موانع و تسهیلکنندههای فیزیکی در خانه، محل کار و جامعه (پلهها، دستشویی، آشپزخانه، نور، کفپوش، ارتفاع مبلمان، فضاهای تنگ).
۵٫ **تعیین اهداف:** در همکاری نزدیک با فرد مبتلا به ام اس، اهداف واقع بینانه، قابل اندازه گیری، قابل دستیابی، مرتبط و زمان بندی شده (SMART) تعیین میشود. این اهداف بر اساس اولویتهای فرد و چالشهای شناسایی شده است.
**پس از ارزیابی، مداخلات کاردرمانی متناسب با نیازهای فرد طراحی و اجرا میشوند:**
**استراتژیها و تکنیکهای کلیدی کاردرمانی در ام اس:**
۱٫ **مدیریت خستگی (Fatigue Management):** این یکی از حیاتیترین حوزههاست.
* **آموزش صرفه‌جویی در انرژی (Energy Conservation):** یادگیری تکنیکهایی مانند:
* **الویتبندی:** تمرکز بر فعالیتهای ضروری و مهم.
* **برنامه ریزی و پخش فعالیتها:** تقسیم کارهای بزرگ به بخشهای کوچکتر و انجام آنها در طول روز/هفته با استراحت کافی بین آنها.
* **تنظیم سرعت (Pacing):** انجام فعالیتها با سرعت آهسته و پیوسته، توقف قبل از احساس خستگی شدید.
* **اصلاح روش انجام کارها:** استفاده از روشهای سادهتر، نشستن به جای ایستادن، استفاده از وسایل کمکی.
* **استراحت برنامهریزی شده:** گنجاندن استراحت‌های کوتاه و منظم در برنامه روزانه.
* **آموزش مدیریت فعالیت (Activity Management):** تحلیل الگوهای فعالیت و خستگی فرد و تنظیم برنامه روزانه/هفتگی متعادل.
* **آموزش مدیریت گرما:** اجتناب از گرما، استفاده از وسایل خنک‌کننده (جلیقه خنک کننده، پنکه، دوش آب خنک)، برنامهریزی فعالیتها در ساعات خنک روز.
۲٫ **بهبود عملکرد حرکتی و تعادل:**
* **تمرینات قدرتی و استقامتی ملایم و هدفمند:** تمرکز بر عضلات مورد نیاز برای فعالیتهای خاص (مثلاً عضلات مرکزی برای نشستن و تعادل).
* **تمرینات دامنه حرکتی:** حفظ انعطاف پذیری مفاصل و پیشگیری از کوتاهی عضلات.
* **تمرینات تعادلی (ایستا و پویا):** در حالت نشسته و ایستاده، با چشمان باز و بسته، روی سطوح مختلف.
* **آموزش راه رفتن (Gait Training):** بهبود الگوی راه رفتن، افزایش ایمنی، استفاده صحیح از وسایل کمکی (عصا، واکر، ویلچر).
* **مدیریت اسپاستیسیتی:** آموزش موقعیت دهی صحیح، کششهای ملایم، استفاده از آتل (اسپلینت) در صورت نیاز برای حفظ وضعیت مفصل و کاهش تون عضلانی.
* **تکنیکهای جبرانی:** یادگیری روشهای جدید برای انجام حرکات با استفاده از اندامهای قویتر یا کمک گرفتن از محیط.
۳٫ **تطبیق و آموزش فعالیتهای روزمره زندگی (ADL/IADL Training):**
* **تجزیه و تحلیل فعالیت:** شکستن فعالیتهای پیچیده به مراحل سادهتر.
* **آموزش تکنیکهای تطبیقی:** روشهای جدید برای لباس پوشیدن، حمام کردن، آشپزی، نظافت منزل با در نظر گرفتن محدودیتهای فرد (مثلاً استفاده از نیمکت حمام، دستگیره‌های تطبیقی برای مسواک یا قاشق، وسایل آشپزخانه با دسته‌های ضخیم و غیر لغزنده).
* **آموزش استفاده از وسایل کمکی (Assistive Devices):** معرفی، آموزش و تمرین استفاده از طیف وسیعی از وسایل:
* **مراقبت شخصی:** نیمکت حمام، میله‌های دستگیر، کفپوش ضد لغزش، برس های بلند، لوازم مراقبت با دسته تطبیقی.
* **لباس پوشیدن:** قلاب دکمه، بندکش جوراب، چکمه کش بلند، زیپ کش.
* **غذا خوردن:** قاشق، چنگال، چاقو با دسته ضخیم/کج/وزین، لیوان با دسته یا نی، بشقاب با لبه بلند و کف ضد لغزش.
* **کارهای منزل:** جارو و تی با دسته بلند، بازکن کنسرو و بطری برقی، تخته برش ثابت.
* **تحرک:** عصا، واکر (استاندارد، چرخدار، رولیتور)، ویلچر دستی یا برقی، اسکوتر.
* **ارتباطات و تکنولوژی:** پایه نگهدارنده تلفن، نرم‌افزار‌های تشخیص صدا، صفحه کلیدهای تطبیقی.
۴٫ **مدیریت مشکلات شناختی:**
* **آموزش استراتژیهای جبرانی:**
* **حافظه:** استفاده از یادداشت، تقویم، برنامه ریز، زنگ هشدار، لیست، ضبط صدا، جاهای ثابت برای وسایل مهم.
* **توجه و تمرکز:** کاهش عوامل حواسپرتی، کار در محیط ساکت، تقسیم کار به بخشهای کوتاه، استراحت کوتاه.
* **عملکرد اجرایی:** استفاده از چک لیست، برنامهریزی قدم به قدم، اولویت بندی، استفاده از تایمر، سازماندهی محیط (جاهای مشخص برای وسایل).
* **تمرینات شناختی هدفمند:** تمرین بر روی حوزه‌های شناختی مختل شده با استفاده از تکالیف عملی مرتبط با زندگی روزمره.
* **آموزش به خانواده:** درک چالشهای شناختی و چگونگی حمایت موثر.
۵٫ **تطابق محیط (Environmental Modification):**
* **توصیه و طراحی تغییرات در خانه:**
* نصب میله‌های دستگیر در دستشویی و حمام.
* حذف پله‌های کوچک یا نصب رمپ.
* بهبود نورپردازی.
* انتخاب کفپوش مناسب (غیر لغزنده، بدون فرش های پراکنده).
* تغییر ارتفاع مبلمان (صندلی، تخت، میز کار).
* سازماندهی آشپزخانه برای دسترسی آسان به وسایل پرکاربرد.
* ایجاد فضای مانور کافی برای ویلچر یا واکر.
* **توصیه برای تطابق محل کار:** میز و صندلی ارگونومیک، نرم‌افزار‌های کمکی، زمانبندی کار منعطف، استراحت‌های کوتاه.
* **ارزیابی و توصیه برای وسایل نقلیه تطبیقی:** کنترلهای دستی، رمپ ویلچر.
۶٫ **حمایت روانی-اجتماعی:**
* **مشاوره و حمایت عاطفی:** مقابله با تشخیص، تغییرات زندگی، از دست دادن نقشها، تصویر بدنی.
* **آموزش مهارتهای مقابله‌ای (Coping Strategies):** مدیریت استرس، تکنیکهای آرامسازی.
* **ارتقای خود کارآمدی (Self–Efficacy):** تقویت باور فرد به تواناییهایش در مدیریت بیماری و زندگی روزمره.
* **مشاوره برای بازگشت به کار یا ادامه تحصیل:** تطبیق نقش شغلی/تحصیلی، ارتباط با کارفرما/موسسه آموزشی.
* **ارتباطات و روابط:** آموزش مهارتهای ارتباطی در صورت وجود مشکلات گفتاری یا شناختی، حفظ روابط اجتماعی.
۷٫ **آموزش و مشاوره به بیمار و خانواده:**
* درک بیماری و علائم.
* آموزش تکنیک‌ها و استراتژیهای آموخته شده.
* نقش خانواده در حمایت بدون ایجاد وابستگی غیرضروری.
* آموزش جابجایی ایمن (Transfer Training) برای پیشگیری از آسیب به بیمار و مراقب.
**اهمیت کاردرمانی در مراحل مختلف ام اس:**
* **تشخیص اولیه:** آموزش و توانمندسازی، مدیریت علائم اولیه (مثل خستگی خفیف)، حفظ نقشها، برنامهریزی برای آینده، پیشگیری از عوارض.
* **عود (Relapse):** کمک به بهبودی عملکرد پس از حمله، تطبیق با تغییرات موقت یا دائمی، پیشگیری از عوارض بی‌حرکتی.
* **فاز پیشرونده (ثانویه پیشرونده، اولیه پیشرونده):** تمرکز بر حفظ حداکثر استقلال در سطوح پایینتر عملکرد، پیشگیری از عوارض (زخم بستر، انقباض مفاصل)، تطبیق محیط و استفاده از وسایل کمکی پیشرفته تر، حمایت روانی در مواجهه با تغییرات بزرگتر.
* **مراحل پیشرفته:** حفظ کرامت انسانی، تمرکز بر مراقبت شخصی و راحتی، بهینه‌سازی موقعیت دهی، استفاده از تکنولوژی‌های ارتباطی، حمایت از مراقبین.
**همکاری تیمی:** کاردرمانگر به عنوان بخشی از تیم چندرشته‌ای مدیریت ام اس (متخصص مغز و اعصاب، پرستار، فیزیوتراپیست، گفتاردرمانگر، روانشناس، مددکار اجتماعی) فعالیت میکند و ارتباط نزدیکی با سایر اعضا برای ارائه مراقبت جامع و هماهنگ دارد.
**دسترسی به کاردرمانی:** برای دسترسی به کاردرمان ام اس با مرکز مهراد و شماره ۰۹۲۱۲۰۳۷۲۲۸ تماس بگیرید .
**چشم انداز و نتیجه گیری:**
کاردرمانی یک شریک ضروری در سفر زندگی با ام اس است. این حرفه فراتر از درمان صرفاً فیزیکی رفته و بر معنای زندگی فرد، نقشهایش و مشارکت در فعالیتهای معنادار تمرکز دارد. با رویکردی فرد محور، مبتنی بر شواهد و عملی، کاردرمانگران به افراد مبتلا به ام اس کمک میکنند تا:
* **علائم ناتوان‌کننده (به ویژه خستگی) را به طور موثر مدیریت کنند.**
* **روشهای جدید و کارآمد برای انجام فعالیتهای روزمره بیاموزند.**
* **محیط خود را برای دسترسی و ایمنی بیشتر تطبیق دهند.**
* **از وسایل کمکی به درستی و با اعتماد به نفس استفاده کنند.**
* **استراتژیهایی برای مقابله با چالشهای شناختی توسعه دهند.**
* **اعتماد به نفس و احساس کنترل بر زندگی خود را بازیابند یا حفظ کنند.**
* **در نقشهای ارزشمند زندگی (خانوادگی، شغلی، اجتماعی) مشارکت فعال داشته باشند.**
* **از کیفیت زندگی مطلوب و معناداری برخوردار شوند.**
در مواجهه با ماهیت متغیر و چالش برانگیز ام اس، کاردرمانی ابزاری قدرتمند برای توانمندسازی افراد است تا نه تنها با محدودیت‌ها کنار بیایند، بلکه بر آنها غلبه کرده و زندگی پربار و مستقل تری را در دل چالشهای بیماری تجربه کنند. این یک سرمایه‌گذاری حیاتی در حفظ کرامت، استقلال و بهزیستی کلی افراد مبتلا به ام اس در تمام طول مسیر بیماری است.